«Διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη»
Σήμερα συμπληρώνονται
36 χρόνια
από την ιστορική 3η Σεπτεμβρίου 1974,
Σήμερα συμπληρώνονται
36 χρόνια
από την ιστορική 3η Σεπτεμβρίου 1974,
Όταν ο Ανδρέας Παπανδρέου ανακοίνωσε την ίδρυση του ΠΑΣΟΚ δίνοντας στη δημοσιότητα την ομώνυμη Διακήρυξη, που αποτελεί ακόμη ένα «ιερό κείμενο» στο ΠΑΣΟΚ. Στην ασταθή πολιτική ατμόσφαιρα της εποχής ο γιος του «Γέρου της Δημοκρατίας» αρνήθηκε να κληρονομήσει την Ένωση Κέντρου, η οποία είχε πάρει το εκπληκτικό 53% στις εκλογές του 1964 και προτίμησε να ηγηθεί ενός νέου ριζοσπαστικού κινήματος που προέτασσε το αίτημα του σοσιαλισμού, έτσι όπως ο ίδιος ο Aνδρέας Παπανδρέου το είχε επεξεργασθεί ως επικεφαλής του ΠΑΚ στη διάρκεια της δικτατορίας.
Όσοι έλαβαν μέρος στην ιδρυτική πράξη του ΠΑΣΟΚ δεν ήταν πολλοί και κυρίως ήταν μια ανόμοια ομάδα την οποία ο παραδοσιακός πολιτικός κόσμος υποτίμησε. H προσωπικότητα του Aνδρέα Παπανδρέου, η ακτινοβολία του στην ευρύτερη δημοκρατική πρόταξη και ο ζωντανός πολιτικός λόγος του έκαναν το Κίνημα που έλαβε μόλις 13% στις πρώτες μεταπολιτευτικές εκλογές να φθάσει στην εξουσία σε επτά χρόνια και να παραμείνει πλειοψηφούσα πολιτική δύναμη ως σήμερα. Παρά τις αντιστάσεις που συναντούσε ο Ανδρέας Παπανδρέου είχε αποφασίσει ότι στις 3 Σεπτεμβρίου 1974 θα ανακοινώσει το νέο κόμμα.
H ιδρυτική διακήρυξη ήταν ήδη έτοιμη. H τελική της επεξεργασία έγινε το μεσημέρι της 2ας Σεπτεμβρίου 1974 στην τραπεζαρία του σπιτιού του Ανδρέα Παπανδρέου στο Καστρί. Ο Παπανδρέου είχε αναθέσει την επιμέλεια στον Γιάννη Ζαφειρόπουλο, βουλευτή Ηλείας του ΠΑΣΟΚ, στον καθηγητή Κλασικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Μανώλη Παπαθωμόπουλο και στον Δαμιανό Βασιλειάδη, όλοι ηγετικά στελέχη του ΠΑΚ. Τα κείμενα είχε ήδη επεξεργαστεί μια άλλη Επιτροπή που δημιουργήθηκε μια - δυο ημέρες μετά την επιστροφή του Παπανδρέου στην Αθήνα. Σε αυτή συμμετείχαν στελέχη του ΠΑΚ εξωτερικού και του ΠΑΚ εσωτερικού, όπως ο K. Λαλιώτης, ο I. Τσεκούρας, ο Αθ. Τσούρας, N. Μιχαλόπουλος και άλλοι. Μια - δυο ημέρες μετά τη συγκρότηση της Επιτροπής ήρθε και ο K. Σημίτης από τη Γερμανία.
Ο I. Τσεκούρας θυμάται ότι υπήρχε έντονη αντιπαράθεση μεταξύ των στελεχών του ΠΑΚ εξωτερικού και εσωτερικού για ιδεολογικά θέματα. Διαφώνησαν τόσο έντονα για τις εθνικοποιήσεις που τα στελέχη του ΠΑΚ εσωτερικού αποχώρησαν και εξουσιοδότησαν τον Δ. Τουλούπα να συμμετέχει στις συζητήσεις της Επιτροπής, η οποία κατέληξε σε ένα κείμενο που ονομάστηκε «Πλαίσιο Οργανωτικής Δράσης». Την 1η Σεπτεμβρίου αυτό το κείμενο το ήλεγξε ο Παπανδρέου και ανέθεσε στην τριμελή Επιτροπή να το καθαρογράψει στο Καστρί. «Καθόμασταν απέξω στην τραπεζαρία, καταλήγαμε σε κάθε τμήμα του κειμένου, το πηγαίναμε στον Παπανδρέου, το ενέκρινε και στη συνέχεια η Αγγέλα Κοκκόλα, με την παρουσία της και την ουσιαστική συμμετοχή της το δακτυλογραφούσε. Ήταν μια συναρπαστική εμπειρία» θυμάται ο Γ. Ζαφειρόπουλος.
Οι συνθήκες που βρήκε ο Παπανδρέου στο Καστρί ήταν συνθήκες απόλυτης λιτότητας. Δεν υπήρχε η δυνατότητα για άνετη διαβίωση. Το μεσημέρι της 2ας Σεπτεμβρίου η κυρά-Μαρία, η οικονόμος του Γεωργίου Παπανδρέου, ετοίμασε ωραία φασολάδα. Ο Παπανδρέου ζήτησε συγγνώμη που δεν ήταν πολυτελές το γεύμα και επιστρατεύθηκε ο Γιάννης Ζαφειρόπουλος να κατέβει στη Νέα Ερυθραία να αγοράσει φέτα και ελιές για να εμπλουτίσει το γεύμα. Το κείμενο αυτό διαμορφώθηκε τελικά στις 2 Σεπτεμβρίου το βράδυ. Τότε ανέκυψε θέμα παραγωγής φωτοτυπιών, αφού οι συνωμοτικοί κανόνες της εποχής δεν επέτρεπαν σε κανέναν από την ομάδα να φύγει με το κείμενο από το Καστρί. Τότε επιστρατεύθηκε ένα στέλεχος της Ρανκ Ζήροξ και φίλος του Παπανδρέου με μεγάλη αντιστασιακή δράση, που είχε καταδικαστεί στην υπόθεση Παναγούλη, ο Τζάνος Βαλασέλης. «Μας πήγε με μυθιστορηματικό τρόπο στα γραφεία της Ρανκ Ζήροξ, στον Πύργο Αθηνών. Το κείμενο μεταφέραμε εκεί ο Γιώργος Παπανδρέου και εγώ. Κάναμε την παραγωγή αντιτύπων και την επόμενη μέρα στηθήκαμε στο "Κινγκς Πάλας" με τον Γιώργο Παπανδρέου και μοιράζαμε στα στελέχη και στους δημοσιογράφους το κείμενο της Διακήρυξης. Αμέσως μετά το κείμενο τυπώθηκε σε ένα μικρό πράσινο βιβλίο από τον εκδοτικό οίκο "Καρανάση", με τον οποίο συνεργάστηκε εκείνα τα χρόνια το ΠΑΣΟΚ».
Οι εισηγήσεις ήταν πολλές για το όνομα. Κάποιοι έκαναν λόγο για Ελληνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα και άλλοι πρότειναν Εργατικό Κόμμα. Ορισμένοι υποστήριξαν την πρόταση Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα για την Αναγέννηση της Ελλάδας (ΠΑΣΟΚΑΕ). Αλλά υπήρξαν αντιρρήσεις καθώς κάποια στελέχη εξέφρασαν την άποψη ότι η λέξη Αναγέννηση παραπέμπει στη χούντα. Ο Γιώργος Κατσιφάρας πιστεύει ότι η ονομασία είχε προαποφασιστεί. Από Πανελλήνιο Απελευθερωτικό Κίνημα (ΠΑΚ) θα γινόταν Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα. Στην Επιτροπή που δημιουργήθηκε από τα στελέχη του ΠΑΚ εξωτερικού και εσωτερικού άνοιξε μεγάλη συζήτηση αν το ΠΑΣΟΚ είναι σοσιαλιστικό δημοκρατικό κίνημα ή δημοκρατικό σοσιαλιστικό κίνημα. Ο Παπανδρέου είχε βάλει ορισμένους δικούς του να υποστηρίξουν με σθεναρό τρόπο ότι τυχόν αντιπαράθεση των όρων θα δημιουργούσε την εντύπωση ότι πρόκειται για σοσιαλδημοκρατικό κόμμα και αυτό δεν το ήθελε.
Ο Κώστας Σημίτης επέμενε ότι πρέπει να προηγηθεί το επίθετο «δημοκρατικό» του «σοσιαλιστικού». Ο Αντώνης Λιβάνης πρότεινε ο όρος «σοσιαλιστικό» να αντικατασταθεί με τον όρο «δημοκρατικό». Τελικά ετέθη σε ιδιότυπη ψηφοφορία το θέμα και η πλειοψηφία αποφάσισε υπέρ της άποψης του Παπανδρέου. H πρώτη δήλωση του λογότυπου του ΠΑΣΟΚ στον Άρειο Πάγο ανέφερε «Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κόμμα». Ο Παπανδρέου θα ζητήσει να τροποποιηθεί σε «Κίνημα» δύο ημέρες αργότερα, με διορθωτική δήλωση. Τις πρώτες ημέρες το νέο κόμμα θα αναφέρεται στις εφημερίδες ως ΠΣΚ. Οι μεγάλες αμφιβολίες Ο Αθ. Τσούρας, που ήταν Γραμματέας της Νεολαίας του ΠΑΚ εσωτερικού, αφηγείται πώς έζησε την 3η Σεπτέμβρη.
«Στη 1 το πρωί, όταν είχε ήδη αρχίσει να τρέχει η 3η Σεπτέμβρη ήμαστε στο Καστρί. Κοιτάζαμε κάποιες λεπτομέρειες σε σχέση με το κείμενο που θα διάβαζε ο Αντρέας την ίδια μέρα. Παρακολουθούσαμε ταυτόχρονα όλη τη συνεχή τηλεφωνική επικοινωνία του Αντρέα με τα στελέχη της παλιότερης γενιάς του ΠΑΚ και της Ένωσης Κέντρου, που διαφωνούσαν σε σχέση με την ονομασία που θα αναγγελλόταν αλλά και με αυτά που ουσία η Ιδρυτική Διακήρυξη θα έλεγε. Στη μεν ονομασία διαφωνούσαν σε σχέση με το "Σοσιαλιστικό", πίστευαν ότι είναι πολύ προχωρημένο για την Ελλάδα. Για τη λέξη "Κίνημα" το συνδύαζαν με συνειρμούς παλιότερων εποχών. Και πίστευαν κι έλεγαν στον Αντρέα Παπανδρέου ότι έπρεπε να συνεχίσουμε ουσιαστικά την Ένωση Κέντρου. Ταυτόχρονα η ίδια η ουσία της Διακήρυξης έβαζε θέματα κεντρικής διαφωνίας. Περί τη 1.30 τελείωσε αυτό το τελικό κείμενο και δόθηκε για δακτυλογράφηση. Με φώναξε ο Αντρέας. Μου λέει: "Βλέπεις τι γίνεται; Εγώ δεν πρόκειται να κάνω πίσω. Εγώ δεν ήρθα για να συνεχίσω την Ένωση Κέντρου, ήρθα να κάνω μια μεγάλη Αλλαγή. Αυτό θα ονομαστεί Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα. Κι αυτά που έλεγα στο ΠΑΚ θα τα πω και τώρα. Είμαι διατεθειμένος να ξεκινήσω μόνο με τους νεολαίους. Θα προχωρήσω μόνο με σας, μόνο με τη νεολαία, με κανέναν άλλο. Άρα λοιπόν θα πας στο ξενοδοχείο το πρωί, μία ώρα πριν ξεκινήσει η εκδήλωση, και θα επιβλέψεις ώστε, έρθουν δεν έρθουν οι παλιότεροι, η πρώτη θέση θα γεμίσει με νεολαίους. Εγώ σ' αυτούς θα μιλήσω, γιατί αυτούς θέλει ο ελληνικός λαός".
Φεύγω από 'κει κι έρχομαι στη "Σόνια", το παλιό ζαχαροπλαστείο στη λεωφόρο Αλεξάνδρας. Παλιά μαζεύονταν το ΠΑΚ εκεί και από τον Αύγουστο του '74, που άρχισε πια κανονικά να προχωράει η αλλαγή, εκεί μαζευόμασταν. Πέρασα κάπου στις 2-2.30 το πρωί. Ήταν εκεί όλοι της Νεολαίας του ΠΑΚ εσωτερικού και συζητάγαμε γι' αυτά. Ο K. Λαλιώτης, ο I. Τζώρτζης, ο Οδ. Λαμπρόπουλος, ο Στ. Μανίκας, ο N. Δημόπουλος, η Μένη Μαλλιώρη, ο N. Παπασμπίρης, η Χριστίνα Κούρτη, η Κατερίνα Φιλίππου, η Μαρία Οικονομοπούλου, ο Μηνάς Σταυρακάκης, ο Γ. Κίρκος, ο Τάσος Λαμπρόπουλος, ο Μιχάλης Τσιγκρής, ο Θανάσης Αλεξόπουλος και ο Θόδωρος Χριστοδουλιάς.
Περί τις 3 το πρωί ήρθαν όλα τα μεγαλύτερα στελέχη του ΠΑΚ, ο Αντ. Λιβάνης, ο I. Χαραλαμπόπουλος, ο Τάκης Τουλούπας, ο Νίκος Βγενόπουλος και άλλοι που εκφράζουν τις αμφιβολίες τους. "Θα πληγεί η δημοκρατική παράταξη αν προχωρήσει". H τελική συζήτηση κράτησε μέχρι τα ξημερώματα. Εμείναμε στις απόψεις μας. Το πρωί πήγαμε στο ξενοδοχείο. Ο Ανδρέας ήρθε, ανέβηκε πάνω σ' ένα δωμάτιο στον πρώτο όροφο, μια συνήθεια που δεν εγκατέλειψε ποτέ σε τέτοιες περιπτώσεις. Με φώναξε. "Όλα είναι έτοιμα" του είπα. Και πραγματικά ένα τέταρτο πριν ξεκινήσει ήρθαν όλοι, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων. H συντριπτική πλειονότητα όσων συγκεντρώθηκαν στο "Κινγκς Πάλας" ήταν άνθρωποι που προέρχονταν από το ΠΑΚ. Άνθρωποι που πέρα από τον αγώνα για τη δημοκρατία και την ελευθερία είχαν συγκεκριμένες ιδεολογικοπολιτικές αντιλήψεις. Το ΠΑΚ δεν ήταν μόνο μια αντιστασιακή οργάνωση, ήταν και μια πολιτική οργάνωση».
Χάσμα υπήρχε ανάμεσα στα κορυφαία στελέχη της Ένωσης Κέντρου και στους νέους «με τα μαλλιά και τα γένια» που προωθούσε ο Ανδρέας Παπανδρέου στο ΠΑΣΟΚ. Ο Γιάννης Ζαφειρόπουλος θυμάται: «Την 1η Σεπτέμβρη ο Παπανδρέου κάλεσε τα σημαντικά κοινοβουλευτικά στελέχη της Ένωσης Κέντρου στο Καστρί για να τους ανακοινώσει το πολιτικό πλαίσιο της Διακήρυξης και να τους ενημερώσει για τη δημιουργία του νέου πολιτικού φορέα, του ΠΑΣΟΚ. Εκεί μαζεύτηκαν όλοι με προεξάρχοντα τον Γιάννη Αλευρά, ο οποίος έπαιζε ένα πολύ σημαντικό ρόλο επιρροής στα στελέχη της Ένωσης Κέντρου και είχε αυξημένο κύρος. Ο Παπανδρέου ζήτησε από εμένα να εκτελέσω χρέη γραμματέως στη συνάντηση και εγώ εμφανίστηκα με τα γένια, τα μαλλιά, το αμπέχονό μου, την επαναστατική μου αμφίεση της εποχής!
Τότε λέει ο Αντρέας: "Μπορούμε σε λίγο να ξεκινήσουμε. Ήρθε ο Γιάννης Ζαφειρόπουλος, που θα είναι ο γραμματέας της συνάντησης και ο οποίος θα αντιμετωπίσει στην Ηλεία τον Θανάση Κανελλόπουλο". Έτσι εξίσωνε την πολιτική παρουσία ενός άγνωστου και νεότατου στελέχους του ΠΑΚ με την παρουσία του Θανάση Κανελλόπουλου, ο οποίος ήταν ιστορικό στέλεχος της Ένωσης Κέντρου, σπουδαίος πολιτικός, εγκρατής πολυεπιστήμονας και δημοσιογράφος. Αιφνιδιάστηκαν όλοι, γύρισε ο Αλευράς στον νεαρό με τα γένια και του λέει: "Σε παρακαλώ, μικρέ, ποιος είναι ο Γιάννης Ζαφειρόπουλος;". Κι εκείνος του απαντάει σεμνά: "Εγώ είμαι, κύριε Αλευρά". Παραλίγο να λιποθυμήσουν οι άνθρωποι και ο Αλευράς το διηγείτο ως τον θάνατό του ως ανέκδοτο».
Ο Πέτρος Λάμπρου θυμάται ότι ο Παπανδρέου αγωνιούσε για το αν θα ερχόταν στο «Κινγκς Πάλας» την 3η Σεπτέμβρη ο Γιάννης Αλευράς. «Κατέβα στην έξοδο του ξενοδοχείου και μόλις δεις τον Αλευρά να έρχεται να με ειδοποιήσεις αμέσως» του είπε. Κατέβηκε ο Πέτρος Λάμπρου και στάθηκε στο ισόγειο, μπροστά στο πεζοδρόμιο, παραμονεύοντας την άφιξη του Αλευρά. Πέρασαν πέντε - δέκα λεπτά και δεν εμφανιζόταν. Στα είκοσι λεπτά και ενώ άκουγε από μέσα ότι η εκδήλωση ξεκινούσε ο Λάμπρου άρχισε να ανυπομονεί. «Θα χάσω κι εγώ τη Διακήρυξη» σκέφτηκε, ανέβηκε τρέχοντας και μπήκε στην αίθουσα. Ο Γιάννης Αλευράς δεν ήρθε εκείνη την ημέρα στη Διακήρυξη.
Ο Στέφανος Τζουμάκας θυμάται ακόμη τις συζητήσεις που προηγήθηκαν της 3ης Σεπτέμβρη. «Όταν ήρθε ο Ανδρέας Παπανδρέου και πήγαμε στο αεροδρόμιο και στη συνέχεια πήγαμε στο Καστρί, άρχισαν ήδη οι πρώτες διαφοροποιήσεις. Έχει σημασία με ποιους συνέφαγε ο Ανδρέας εκείνο το βράδυ. Από εκεί άρχισαν οι συζητήσεις ποιο θα είναι το ηγετικό πολιτικό πλαίσιο. Μετά άρχισαν οι συζητήσεις στη βάση ενός κειμένου που υπήρχε από το ΠΑΚ, που ήταν ένα σχέδιο για την ίδρυση ενός νέου ριζοσπαστικού κινήματος στην Ελλάδα. Επ' αυτού του σχεδίου υπήρχαν πολλές και διαφορετικές απόψεις, γιατί ήταν πολλά και διαφορετικά τα ρεύματα που εξέφραζαν οι άνθρωποι που πλαισίωναν την ιδέα ίδρυσης ενός ριζοσπαστικού κόμματος.
Σχηματοποιήθηκαν σε δύο βασικές συνιστώσες. H μία ήταν όλες οι δυνάμεις οι ριζοσπαστικές, οι αντιστασιακές οι ανατρεπτικές, που ήθελαν ένα σοσιαλιστικό κόμμα. Από την άλλη ήταν δυνάμεις αντιδικτατορικές, που δεν ήθελαν ένα ριζοσπαστικό σοσιαλιστικό κόμμα αλλά ένα δημοκρατικό κόμμα να δικαιώσουν τους αγώνες μιας εποχής. Και τότε υπήρχε το θέμα σοσιαλιστικό κόμμα ή όχι. Όσοι εξέφραζαν την παλιά Ένωση Κέντρου είπαν όχι σοσιαλιστικό κόμμα. "Αυτά, Αντρέα, είναι επικίνδυνα, είναι πρόωρα, είναι αδιανόητα για μας" του έλεγαν. "Εμείς", έλεγαν, "δεν θέλουμε σοσιαλιστικό κόμμα, θέλουμε μια δημοκρατική παράταξη". "Με ποιο σκοπό; " τους ρωτούσε ο Αντρέας. "Με σκοπό να διώξουμε τον Καραμανλή, διότι έτσι θα πάρουμε μια ρεβάνς από την Αποστασία του '64" του απαντούσαν. Εκεί ήταν το στίγμα των κεντρώων, το ιδεολογικό και το πολιτικό, ότι εμείς πλέον είμαστε ένα πολιτικό κεφάλαιο του δημοκρατικού χώρου απέναντι σε μια παράταξη, τη Δεξιά, που η μισή συνεργάστηκε με τη χούντα και η άλλη μισή σιώπησε.
Ο Αντρέας είπε τότε ότι "θα φύγει ο Καραμανλής αλλά στα πλαίσια μιας ιδεολογίας, μιας στρατηγικής και ενός προγράμματος. Κι εγώ προχωρώ σε σοσιαλιστικό κόμμα". Έγιναν έντονες διαμάχες για να πάρει τον χαρακτήρα ενός σοσιαλιστικού κόμματος και να έχει τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά η Διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη. Οι συζητήσεις ήταν εντονότατες. Κάναμε πηγαδάκι με τον Αντρέα κάτω από το πεύκο έξω από το σπίτι του στο Καστρί. Ήμασταν όλοι κάτω στα χαλίκια και συζητούσαμε απόψεις προς ποια πλευρά και με ποιες προϋποθέσεις μπορούσε να προχωρήσει αυτή η νέα πολιτική πρωτοβουλία που θα αναλάμβανε ο Παπανδρέου. Ήταν μια διένεξη ιστορική. Σ' αυτή τη διένεξη κάποια στελέχη που πίεζαν για μια πιο ριζοσπαστική εκδοχή δεν έγραψαν το κείμενο, όπως και δεν προσυπέγραψαν το κείμενο και μια σειρά από κεντρώους που αποχώρησαν από το Καστρί και ξαναγύρισαν στον Γεώργιο Μαύρο, στην Ένωση Κέντρου.
Ορισμένοι έμειναν στα μετόπισθεν, δεν ήρθαν καν στη Διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη, όπως ο Γ. Αλευράς. Και όσοι συνέπραξαν είπαν "θα μπούμε μέσα εμείς και θα τα στρογγυλέψουμε αυτά που λέει ο Αντρέας τώρα, σε μια πορεία να διεκδικήσουμε τη διακυβέρνηση". Αυτό είναι το καθοριστικό για την 3η Σεπτέμβρη. Και γι' αυτό εγώ επί μια δεκαετία έλεγα "Να δούμε πότε θα έρθει το ΠΑΣΟΚ στην κυβέρνηση". Διότι ήταν σαφές ότι το πολιτικό προσωπικό ήταν κεντρογενούς καταβολής και το μόνο που τους ενδιέφερε ήταν να κυβερνήσουν τη χώρα». Το προσόν του Ανδρέα
Ο Γιώργος Κατσιφάρας διηγείται για πρώτη φορά πώς έζησε την εμπειρία της 3ης Σεπτέμβρη: «Ήμουν ο υπεύθυνος του Γραφείου Τύπου. Ήταν πολλοί ενδιαφερόμενοι για το Γραφείο Τύπου, ο μακαρίτης ο Μαρούδας, ο K. Νικολάου, ο Λούης Δάνος, ο Αστέρης Στάγκος καθώς και δημοσιογράφοι. Υπήρχε μεγάλη διένεξη και ο Παπανδρέου όρισε εμένα ως υπεύθυνο Τύπου την ημέρα της Διακήρυξης. Δεν κοιμηθήκαμε καθόλου το βράδυ, γιατί το θέμα ήταν αν θα παρίσταντο όλοι αυτοί οι άνθρωποι που είχαν δώσει λόγο, αλλά δεν υπήρχε και κανένα χαρτί που υπέγραφαν. Υπήρχε δηλαδή μια ομάδα δημοκρατικών αγωνιστών διωχθέντων από τη χούντα, άνθρωποι του ΠΑΚ εξωτερικού και του ΠΑΚ εσωτερικού, νεολαίοι από την εξέγερση του Πολυτεχνείου, νεολαίοι της περίφημης Γενιάς του 1-1-4 του Γεωργίου Παπανδρέου, οι οποίοι δεν ήταν βέβαιο ότι την ιστορική αυτή ημέρα θα ήταν όλοι παρόντες.
Δεν θα ξεχάσω ποτέ τον Σάκη Καράγιωργα που παρίστατο και ήταν δίπλα στον Παπανδρέου. Σημάδεψε την πολιτική ιστορία της χώρας η 3η Σεπτέμβρη. Ο Αντρέας δεν δέχτηκε, παρότι ήθελαν πολλοί βουλευτές της Ένωσης Κέντρου, να προσχωρήσουν σαν ομάδα στο ΠΑΣΟΚ. Και δεν δέχτηκε και πολλές προσωπικότητες όπως ο Θανάσης Κανελλόπουλος, με τον οποίο είχα μια προσωπική σχέση. Τον παρακάλεσα πολύ τον Αντρέα να δεχτεί τον Κανελλόπουλο και δεν τον δέχτηκε. Δεν δέχτηκε ούτε τον Μιχάλη Παπακωνσταντίνου, δυο - τρεις ανθρώπους που εγώ είχα μια αδυναμία, δεν τους δέχτηκε. Ο Θανάσης πήγε και μόνος του στο Καστρί, αλλά δεν τους δέχτηκε στο ΠΑΣΟΚ. H ονομασία είχε προαποφασιστεί, από Πανελλήνιο Απελευθερωτικό Κίνημα που ήταν το ΠΑΚ έγινε Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα. Είχε αποφασιστεί στη Γερμανία, όταν συγκέντρωσε εκεί τα στελέχη του ΠΑΚ εξωτερικού για να αποφασιστεί το όνομα. Όχι, δεν έφερε αντιρρήσεις ο Λιβάνης για την ονομασία, ο Αντρέας δεν λογάριαζε κανένα Λιβάνη και κανέναν Κατσιφάρα. Παπανδρέου ήταν, ποιον να λογαριάσει; Άκουγε, αλλά την απόφαση αυτός την έπαιρνε. Είχε ένα μεγάλο προσόν, να ακούει και να αποφασίζει ο ίδιος».
Όσοι έλαβαν μέρος στην ιδρυτική πράξη του ΠΑΣΟΚ δεν ήταν πολλοί και κυρίως ήταν μια ανόμοια ομάδα την οποία ο παραδοσιακός πολιτικός κόσμος υποτίμησε. H προσωπικότητα του Aνδρέα Παπανδρέου, η ακτινοβολία του στην ευρύτερη δημοκρατική πρόταξη και ο ζωντανός πολιτικός λόγος του έκαναν το Κίνημα που έλαβε μόλις 13% στις πρώτες μεταπολιτευτικές εκλογές να φθάσει στην εξουσία σε επτά χρόνια και να παραμείνει πλειοψηφούσα πολιτική δύναμη ως σήμερα. Παρά τις αντιστάσεις που συναντούσε ο Ανδρέας Παπανδρέου είχε αποφασίσει ότι στις 3 Σεπτεμβρίου 1974 θα ανακοινώσει το νέο κόμμα.
H ιδρυτική διακήρυξη ήταν ήδη έτοιμη. H τελική της επεξεργασία έγινε το μεσημέρι της 2ας Σεπτεμβρίου 1974 στην τραπεζαρία του σπιτιού του Ανδρέα Παπανδρέου στο Καστρί. Ο Παπανδρέου είχε αναθέσει την επιμέλεια στον Γιάννη Ζαφειρόπουλο, βουλευτή Ηλείας του ΠΑΣΟΚ, στον καθηγητή Κλασικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Μανώλη Παπαθωμόπουλο και στον Δαμιανό Βασιλειάδη, όλοι ηγετικά στελέχη του ΠΑΚ. Τα κείμενα είχε ήδη επεξεργαστεί μια άλλη Επιτροπή που δημιουργήθηκε μια - δυο ημέρες μετά την επιστροφή του Παπανδρέου στην Αθήνα. Σε αυτή συμμετείχαν στελέχη του ΠΑΚ εξωτερικού και του ΠΑΚ εσωτερικού, όπως ο K. Λαλιώτης, ο I. Τσεκούρας, ο Αθ. Τσούρας, N. Μιχαλόπουλος και άλλοι. Μια - δυο ημέρες μετά τη συγκρότηση της Επιτροπής ήρθε και ο K. Σημίτης από τη Γερμανία.
Ο I. Τσεκούρας θυμάται ότι υπήρχε έντονη αντιπαράθεση μεταξύ των στελεχών του ΠΑΚ εξωτερικού και εσωτερικού για ιδεολογικά θέματα. Διαφώνησαν τόσο έντονα για τις εθνικοποιήσεις που τα στελέχη του ΠΑΚ εσωτερικού αποχώρησαν και εξουσιοδότησαν τον Δ. Τουλούπα να συμμετέχει στις συζητήσεις της Επιτροπής, η οποία κατέληξε σε ένα κείμενο που ονομάστηκε «Πλαίσιο Οργανωτικής Δράσης». Την 1η Σεπτεμβρίου αυτό το κείμενο το ήλεγξε ο Παπανδρέου και ανέθεσε στην τριμελή Επιτροπή να το καθαρογράψει στο Καστρί. «Καθόμασταν απέξω στην τραπεζαρία, καταλήγαμε σε κάθε τμήμα του κειμένου, το πηγαίναμε στον Παπανδρέου, το ενέκρινε και στη συνέχεια η Αγγέλα Κοκκόλα, με την παρουσία της και την ουσιαστική συμμετοχή της το δακτυλογραφούσε. Ήταν μια συναρπαστική εμπειρία» θυμάται ο Γ. Ζαφειρόπουλος.
Οι συνθήκες που βρήκε ο Παπανδρέου στο Καστρί ήταν συνθήκες απόλυτης λιτότητας. Δεν υπήρχε η δυνατότητα για άνετη διαβίωση. Το μεσημέρι της 2ας Σεπτεμβρίου η κυρά-Μαρία, η οικονόμος του Γεωργίου Παπανδρέου, ετοίμασε ωραία φασολάδα. Ο Παπανδρέου ζήτησε συγγνώμη που δεν ήταν πολυτελές το γεύμα και επιστρατεύθηκε ο Γιάννης Ζαφειρόπουλος να κατέβει στη Νέα Ερυθραία να αγοράσει φέτα και ελιές για να εμπλουτίσει το γεύμα. Το κείμενο αυτό διαμορφώθηκε τελικά στις 2 Σεπτεμβρίου το βράδυ. Τότε ανέκυψε θέμα παραγωγής φωτοτυπιών, αφού οι συνωμοτικοί κανόνες της εποχής δεν επέτρεπαν σε κανέναν από την ομάδα να φύγει με το κείμενο από το Καστρί. Τότε επιστρατεύθηκε ένα στέλεχος της Ρανκ Ζήροξ και φίλος του Παπανδρέου με μεγάλη αντιστασιακή δράση, που είχε καταδικαστεί στην υπόθεση Παναγούλη, ο Τζάνος Βαλασέλης. «Μας πήγε με μυθιστορηματικό τρόπο στα γραφεία της Ρανκ Ζήροξ, στον Πύργο Αθηνών. Το κείμενο μεταφέραμε εκεί ο Γιώργος Παπανδρέου και εγώ. Κάναμε την παραγωγή αντιτύπων και την επόμενη μέρα στηθήκαμε στο "Κινγκς Πάλας" με τον Γιώργο Παπανδρέου και μοιράζαμε στα στελέχη και στους δημοσιογράφους το κείμενο της Διακήρυξης. Αμέσως μετά το κείμενο τυπώθηκε σε ένα μικρό πράσινο βιβλίο από τον εκδοτικό οίκο "Καρανάση", με τον οποίο συνεργάστηκε εκείνα τα χρόνια το ΠΑΣΟΚ».
Οι εισηγήσεις ήταν πολλές για το όνομα. Κάποιοι έκαναν λόγο για Ελληνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα και άλλοι πρότειναν Εργατικό Κόμμα. Ορισμένοι υποστήριξαν την πρόταση Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα για την Αναγέννηση της Ελλάδας (ΠΑΣΟΚΑΕ). Αλλά υπήρξαν αντιρρήσεις καθώς κάποια στελέχη εξέφρασαν την άποψη ότι η λέξη Αναγέννηση παραπέμπει στη χούντα. Ο Γιώργος Κατσιφάρας πιστεύει ότι η ονομασία είχε προαποφασιστεί. Από Πανελλήνιο Απελευθερωτικό Κίνημα (ΠΑΚ) θα γινόταν Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα. Στην Επιτροπή που δημιουργήθηκε από τα στελέχη του ΠΑΚ εξωτερικού και εσωτερικού άνοιξε μεγάλη συζήτηση αν το ΠΑΣΟΚ είναι σοσιαλιστικό δημοκρατικό κίνημα ή δημοκρατικό σοσιαλιστικό κίνημα. Ο Παπανδρέου είχε βάλει ορισμένους δικούς του να υποστηρίξουν με σθεναρό τρόπο ότι τυχόν αντιπαράθεση των όρων θα δημιουργούσε την εντύπωση ότι πρόκειται για σοσιαλδημοκρατικό κόμμα και αυτό δεν το ήθελε.
Ο Κώστας Σημίτης επέμενε ότι πρέπει να προηγηθεί το επίθετο «δημοκρατικό» του «σοσιαλιστικού». Ο Αντώνης Λιβάνης πρότεινε ο όρος «σοσιαλιστικό» να αντικατασταθεί με τον όρο «δημοκρατικό». Τελικά ετέθη σε ιδιότυπη ψηφοφορία το θέμα και η πλειοψηφία αποφάσισε υπέρ της άποψης του Παπανδρέου. H πρώτη δήλωση του λογότυπου του ΠΑΣΟΚ στον Άρειο Πάγο ανέφερε «Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κόμμα». Ο Παπανδρέου θα ζητήσει να τροποποιηθεί σε «Κίνημα» δύο ημέρες αργότερα, με διορθωτική δήλωση. Τις πρώτες ημέρες το νέο κόμμα θα αναφέρεται στις εφημερίδες ως ΠΣΚ. Οι μεγάλες αμφιβολίες Ο Αθ. Τσούρας, που ήταν Γραμματέας της Νεολαίας του ΠΑΚ εσωτερικού, αφηγείται πώς έζησε την 3η Σεπτέμβρη.
«Στη 1 το πρωί, όταν είχε ήδη αρχίσει να τρέχει η 3η Σεπτέμβρη ήμαστε στο Καστρί. Κοιτάζαμε κάποιες λεπτομέρειες σε σχέση με το κείμενο που θα διάβαζε ο Αντρέας την ίδια μέρα. Παρακολουθούσαμε ταυτόχρονα όλη τη συνεχή τηλεφωνική επικοινωνία του Αντρέα με τα στελέχη της παλιότερης γενιάς του ΠΑΚ και της Ένωσης Κέντρου, που διαφωνούσαν σε σχέση με την ονομασία που θα αναγγελλόταν αλλά και με αυτά που ουσία η Ιδρυτική Διακήρυξη θα έλεγε. Στη μεν ονομασία διαφωνούσαν σε σχέση με το "Σοσιαλιστικό", πίστευαν ότι είναι πολύ προχωρημένο για την Ελλάδα. Για τη λέξη "Κίνημα" το συνδύαζαν με συνειρμούς παλιότερων εποχών. Και πίστευαν κι έλεγαν στον Αντρέα Παπανδρέου ότι έπρεπε να συνεχίσουμε ουσιαστικά την Ένωση Κέντρου. Ταυτόχρονα η ίδια η ουσία της Διακήρυξης έβαζε θέματα κεντρικής διαφωνίας. Περί τη 1.30 τελείωσε αυτό το τελικό κείμενο και δόθηκε για δακτυλογράφηση. Με φώναξε ο Αντρέας. Μου λέει: "Βλέπεις τι γίνεται; Εγώ δεν πρόκειται να κάνω πίσω. Εγώ δεν ήρθα για να συνεχίσω την Ένωση Κέντρου, ήρθα να κάνω μια μεγάλη Αλλαγή. Αυτό θα ονομαστεί Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα. Κι αυτά που έλεγα στο ΠΑΚ θα τα πω και τώρα. Είμαι διατεθειμένος να ξεκινήσω μόνο με τους νεολαίους. Θα προχωρήσω μόνο με σας, μόνο με τη νεολαία, με κανέναν άλλο. Άρα λοιπόν θα πας στο ξενοδοχείο το πρωί, μία ώρα πριν ξεκινήσει η εκδήλωση, και θα επιβλέψεις ώστε, έρθουν δεν έρθουν οι παλιότεροι, η πρώτη θέση θα γεμίσει με νεολαίους. Εγώ σ' αυτούς θα μιλήσω, γιατί αυτούς θέλει ο ελληνικός λαός".
Φεύγω από 'κει κι έρχομαι στη "Σόνια", το παλιό ζαχαροπλαστείο στη λεωφόρο Αλεξάνδρας. Παλιά μαζεύονταν το ΠΑΚ εκεί και από τον Αύγουστο του '74, που άρχισε πια κανονικά να προχωράει η αλλαγή, εκεί μαζευόμασταν. Πέρασα κάπου στις 2-2.30 το πρωί. Ήταν εκεί όλοι της Νεολαίας του ΠΑΚ εσωτερικού και συζητάγαμε γι' αυτά. Ο K. Λαλιώτης, ο I. Τζώρτζης, ο Οδ. Λαμπρόπουλος, ο Στ. Μανίκας, ο N. Δημόπουλος, η Μένη Μαλλιώρη, ο N. Παπασμπίρης, η Χριστίνα Κούρτη, η Κατερίνα Φιλίππου, η Μαρία Οικονομοπούλου, ο Μηνάς Σταυρακάκης, ο Γ. Κίρκος, ο Τάσος Λαμπρόπουλος, ο Μιχάλης Τσιγκρής, ο Θανάσης Αλεξόπουλος και ο Θόδωρος Χριστοδουλιάς.
Περί τις 3 το πρωί ήρθαν όλα τα μεγαλύτερα στελέχη του ΠΑΚ, ο Αντ. Λιβάνης, ο I. Χαραλαμπόπουλος, ο Τάκης Τουλούπας, ο Νίκος Βγενόπουλος και άλλοι που εκφράζουν τις αμφιβολίες τους. "Θα πληγεί η δημοκρατική παράταξη αν προχωρήσει". H τελική συζήτηση κράτησε μέχρι τα ξημερώματα. Εμείναμε στις απόψεις μας. Το πρωί πήγαμε στο ξενοδοχείο. Ο Ανδρέας ήρθε, ανέβηκε πάνω σ' ένα δωμάτιο στον πρώτο όροφο, μια συνήθεια που δεν εγκατέλειψε ποτέ σε τέτοιες περιπτώσεις. Με φώναξε. "Όλα είναι έτοιμα" του είπα. Και πραγματικά ένα τέταρτο πριν ξεκινήσει ήρθαν όλοι, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων. H συντριπτική πλειονότητα όσων συγκεντρώθηκαν στο "Κινγκς Πάλας" ήταν άνθρωποι που προέρχονταν από το ΠΑΚ. Άνθρωποι που πέρα από τον αγώνα για τη δημοκρατία και την ελευθερία είχαν συγκεκριμένες ιδεολογικοπολιτικές αντιλήψεις. Το ΠΑΚ δεν ήταν μόνο μια αντιστασιακή οργάνωση, ήταν και μια πολιτική οργάνωση».
Χάσμα υπήρχε ανάμεσα στα κορυφαία στελέχη της Ένωσης Κέντρου και στους νέους «με τα μαλλιά και τα γένια» που προωθούσε ο Ανδρέας Παπανδρέου στο ΠΑΣΟΚ. Ο Γιάννης Ζαφειρόπουλος θυμάται: «Την 1η Σεπτέμβρη ο Παπανδρέου κάλεσε τα σημαντικά κοινοβουλευτικά στελέχη της Ένωσης Κέντρου στο Καστρί για να τους ανακοινώσει το πολιτικό πλαίσιο της Διακήρυξης και να τους ενημερώσει για τη δημιουργία του νέου πολιτικού φορέα, του ΠΑΣΟΚ. Εκεί μαζεύτηκαν όλοι με προεξάρχοντα τον Γιάννη Αλευρά, ο οποίος έπαιζε ένα πολύ σημαντικό ρόλο επιρροής στα στελέχη της Ένωσης Κέντρου και είχε αυξημένο κύρος. Ο Παπανδρέου ζήτησε από εμένα να εκτελέσω χρέη γραμματέως στη συνάντηση και εγώ εμφανίστηκα με τα γένια, τα μαλλιά, το αμπέχονό μου, την επαναστατική μου αμφίεση της εποχής!
Τότε λέει ο Αντρέας: "Μπορούμε σε λίγο να ξεκινήσουμε. Ήρθε ο Γιάννης Ζαφειρόπουλος, που θα είναι ο γραμματέας της συνάντησης και ο οποίος θα αντιμετωπίσει στην Ηλεία τον Θανάση Κανελλόπουλο". Έτσι εξίσωνε την πολιτική παρουσία ενός άγνωστου και νεότατου στελέχους του ΠΑΚ με την παρουσία του Θανάση Κανελλόπουλου, ο οποίος ήταν ιστορικό στέλεχος της Ένωσης Κέντρου, σπουδαίος πολιτικός, εγκρατής πολυεπιστήμονας και δημοσιογράφος. Αιφνιδιάστηκαν όλοι, γύρισε ο Αλευράς στον νεαρό με τα γένια και του λέει: "Σε παρακαλώ, μικρέ, ποιος είναι ο Γιάννης Ζαφειρόπουλος;". Κι εκείνος του απαντάει σεμνά: "Εγώ είμαι, κύριε Αλευρά". Παραλίγο να λιποθυμήσουν οι άνθρωποι και ο Αλευράς το διηγείτο ως τον θάνατό του ως ανέκδοτο».
Ο Πέτρος Λάμπρου θυμάται ότι ο Παπανδρέου αγωνιούσε για το αν θα ερχόταν στο «Κινγκς Πάλας» την 3η Σεπτέμβρη ο Γιάννης Αλευράς. «Κατέβα στην έξοδο του ξενοδοχείου και μόλις δεις τον Αλευρά να έρχεται να με ειδοποιήσεις αμέσως» του είπε. Κατέβηκε ο Πέτρος Λάμπρου και στάθηκε στο ισόγειο, μπροστά στο πεζοδρόμιο, παραμονεύοντας την άφιξη του Αλευρά. Πέρασαν πέντε - δέκα λεπτά και δεν εμφανιζόταν. Στα είκοσι λεπτά και ενώ άκουγε από μέσα ότι η εκδήλωση ξεκινούσε ο Λάμπρου άρχισε να ανυπομονεί. «Θα χάσω κι εγώ τη Διακήρυξη» σκέφτηκε, ανέβηκε τρέχοντας και μπήκε στην αίθουσα. Ο Γιάννης Αλευράς δεν ήρθε εκείνη την ημέρα στη Διακήρυξη.
Ο Στέφανος Τζουμάκας θυμάται ακόμη τις συζητήσεις που προηγήθηκαν της 3ης Σεπτέμβρη. «Όταν ήρθε ο Ανδρέας Παπανδρέου και πήγαμε στο αεροδρόμιο και στη συνέχεια πήγαμε στο Καστρί, άρχισαν ήδη οι πρώτες διαφοροποιήσεις. Έχει σημασία με ποιους συνέφαγε ο Ανδρέας εκείνο το βράδυ. Από εκεί άρχισαν οι συζητήσεις ποιο θα είναι το ηγετικό πολιτικό πλαίσιο. Μετά άρχισαν οι συζητήσεις στη βάση ενός κειμένου που υπήρχε από το ΠΑΚ, που ήταν ένα σχέδιο για την ίδρυση ενός νέου ριζοσπαστικού κινήματος στην Ελλάδα. Επ' αυτού του σχεδίου υπήρχαν πολλές και διαφορετικές απόψεις, γιατί ήταν πολλά και διαφορετικά τα ρεύματα που εξέφραζαν οι άνθρωποι που πλαισίωναν την ιδέα ίδρυσης ενός ριζοσπαστικού κόμματος.
Σχηματοποιήθηκαν σε δύο βασικές συνιστώσες. H μία ήταν όλες οι δυνάμεις οι ριζοσπαστικές, οι αντιστασιακές οι ανατρεπτικές, που ήθελαν ένα σοσιαλιστικό κόμμα. Από την άλλη ήταν δυνάμεις αντιδικτατορικές, που δεν ήθελαν ένα ριζοσπαστικό σοσιαλιστικό κόμμα αλλά ένα δημοκρατικό κόμμα να δικαιώσουν τους αγώνες μιας εποχής. Και τότε υπήρχε το θέμα σοσιαλιστικό κόμμα ή όχι. Όσοι εξέφραζαν την παλιά Ένωση Κέντρου είπαν όχι σοσιαλιστικό κόμμα. "Αυτά, Αντρέα, είναι επικίνδυνα, είναι πρόωρα, είναι αδιανόητα για μας" του έλεγαν. "Εμείς", έλεγαν, "δεν θέλουμε σοσιαλιστικό κόμμα, θέλουμε μια δημοκρατική παράταξη". "Με ποιο σκοπό; " τους ρωτούσε ο Αντρέας. "Με σκοπό να διώξουμε τον Καραμανλή, διότι έτσι θα πάρουμε μια ρεβάνς από την Αποστασία του '64" του απαντούσαν. Εκεί ήταν το στίγμα των κεντρώων, το ιδεολογικό και το πολιτικό, ότι εμείς πλέον είμαστε ένα πολιτικό κεφάλαιο του δημοκρατικού χώρου απέναντι σε μια παράταξη, τη Δεξιά, που η μισή συνεργάστηκε με τη χούντα και η άλλη μισή σιώπησε.
Ο Αντρέας είπε τότε ότι "θα φύγει ο Καραμανλής αλλά στα πλαίσια μιας ιδεολογίας, μιας στρατηγικής και ενός προγράμματος. Κι εγώ προχωρώ σε σοσιαλιστικό κόμμα". Έγιναν έντονες διαμάχες για να πάρει τον χαρακτήρα ενός σοσιαλιστικού κόμματος και να έχει τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά η Διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη. Οι συζητήσεις ήταν εντονότατες. Κάναμε πηγαδάκι με τον Αντρέα κάτω από το πεύκο έξω από το σπίτι του στο Καστρί. Ήμασταν όλοι κάτω στα χαλίκια και συζητούσαμε απόψεις προς ποια πλευρά και με ποιες προϋποθέσεις μπορούσε να προχωρήσει αυτή η νέα πολιτική πρωτοβουλία που θα αναλάμβανε ο Παπανδρέου. Ήταν μια διένεξη ιστορική. Σ' αυτή τη διένεξη κάποια στελέχη που πίεζαν για μια πιο ριζοσπαστική εκδοχή δεν έγραψαν το κείμενο, όπως και δεν προσυπέγραψαν το κείμενο και μια σειρά από κεντρώους που αποχώρησαν από το Καστρί και ξαναγύρισαν στον Γεώργιο Μαύρο, στην Ένωση Κέντρου.
Ορισμένοι έμειναν στα μετόπισθεν, δεν ήρθαν καν στη Διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη, όπως ο Γ. Αλευράς. Και όσοι συνέπραξαν είπαν "θα μπούμε μέσα εμείς και θα τα στρογγυλέψουμε αυτά που λέει ο Αντρέας τώρα, σε μια πορεία να διεκδικήσουμε τη διακυβέρνηση". Αυτό είναι το καθοριστικό για την 3η Σεπτέμβρη. Και γι' αυτό εγώ επί μια δεκαετία έλεγα "Να δούμε πότε θα έρθει το ΠΑΣΟΚ στην κυβέρνηση". Διότι ήταν σαφές ότι το πολιτικό προσωπικό ήταν κεντρογενούς καταβολής και το μόνο που τους ενδιέφερε ήταν να κυβερνήσουν τη χώρα». Το προσόν του Ανδρέα
Ο Γιώργος Κατσιφάρας διηγείται για πρώτη φορά πώς έζησε την εμπειρία της 3ης Σεπτέμβρη: «Ήμουν ο υπεύθυνος του Γραφείου Τύπου. Ήταν πολλοί ενδιαφερόμενοι για το Γραφείο Τύπου, ο μακαρίτης ο Μαρούδας, ο K. Νικολάου, ο Λούης Δάνος, ο Αστέρης Στάγκος καθώς και δημοσιογράφοι. Υπήρχε μεγάλη διένεξη και ο Παπανδρέου όρισε εμένα ως υπεύθυνο Τύπου την ημέρα της Διακήρυξης. Δεν κοιμηθήκαμε καθόλου το βράδυ, γιατί το θέμα ήταν αν θα παρίσταντο όλοι αυτοί οι άνθρωποι που είχαν δώσει λόγο, αλλά δεν υπήρχε και κανένα χαρτί που υπέγραφαν. Υπήρχε δηλαδή μια ομάδα δημοκρατικών αγωνιστών διωχθέντων από τη χούντα, άνθρωποι του ΠΑΚ εξωτερικού και του ΠΑΚ εσωτερικού, νεολαίοι από την εξέγερση του Πολυτεχνείου, νεολαίοι της περίφημης Γενιάς του 1-1-4 του Γεωργίου Παπανδρέου, οι οποίοι δεν ήταν βέβαιο ότι την ιστορική αυτή ημέρα θα ήταν όλοι παρόντες.
Δεν θα ξεχάσω ποτέ τον Σάκη Καράγιωργα που παρίστατο και ήταν δίπλα στον Παπανδρέου. Σημάδεψε την πολιτική ιστορία της χώρας η 3η Σεπτέμβρη. Ο Αντρέας δεν δέχτηκε, παρότι ήθελαν πολλοί βουλευτές της Ένωσης Κέντρου, να προσχωρήσουν σαν ομάδα στο ΠΑΣΟΚ. Και δεν δέχτηκε και πολλές προσωπικότητες όπως ο Θανάσης Κανελλόπουλος, με τον οποίο είχα μια προσωπική σχέση. Τον παρακάλεσα πολύ τον Αντρέα να δεχτεί τον Κανελλόπουλο και δεν τον δέχτηκε. Δεν δέχτηκε ούτε τον Μιχάλη Παπακωνσταντίνου, δυο - τρεις ανθρώπους που εγώ είχα μια αδυναμία, δεν τους δέχτηκε. Ο Θανάσης πήγε και μόνος του στο Καστρί, αλλά δεν τους δέχτηκε στο ΠΑΣΟΚ. H ονομασία είχε προαποφασιστεί, από Πανελλήνιο Απελευθερωτικό Κίνημα που ήταν το ΠΑΚ έγινε Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα. Είχε αποφασιστεί στη Γερμανία, όταν συγκέντρωσε εκεί τα στελέχη του ΠΑΚ εξωτερικού για να αποφασιστεί το όνομα. Όχι, δεν έφερε αντιρρήσεις ο Λιβάνης για την ονομασία, ο Αντρέας δεν λογάριαζε κανένα Λιβάνη και κανέναν Κατσιφάρα. Παπανδρέου ήταν, ποιον να λογαριάσει; Άκουγε, αλλά την απόφαση αυτός την έπαιρνε. Είχε ένα μεγάλο προσόν, να ακούει και να αποφασίζει ο ίδιος».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου